ISO 42001 (Yapay Zeka Yönetim Sistemi) Ve Enerji Sektöründe Kullanımı

Akademisyen Dr. Ezgi Avcı

ISO 42001 NEREDEN ÇIKTI?

Yapay zekâ, son on yılda olağanüstü bir ivmeyle gelişerek iş dünyasından kamu hizmetlerine kadar birçok alanı dönüştürmüştür. Bu dönüşüm, veri güvenliği, etik ilkeler, algoritmik şeffaflık, sürdürülebilirlik ve hesap verebilirlik gibi yeni yönetişim sorunlarını da beraberinde getirmiştir. Organizasyonların yapay zekâyı sistematik, güvenli, denetlenebilir ve sorumlu biçimde uygulayabilmeleri için bir çerçeve ihtiyacı doğmuştur. Bu bağlamda, ISO ve IEC iş birliğiyle Aralık 2023’te yayınlanan ISO/IEC 42001:2023 standardı, Yapay Zekâ Yönetim Sistemi (Artificial Intelligence Management System – AIMS) için ilk uluslararası standart olarak ortaya çıktı. Bu standart, yapay zekâ teknolojilerini geliştiren, kullanan veya denetleyen kuruluşlar için bir yönetişim altyapısı sunmaktadır.

ENERJİ SEKTÖRÜ ÖZELİNDE: ISO 42001 NEDEN GEREKLİ?

Enerji sektörü, veri yoğun yapısı, kritik altyapılarla ilişkisi ve sürdürülebilirlik hedefleri nedeniyle yapay zekâ uygulamalarının hızla yaygınlaştığı bir sektördür. ISO 42001’in enerji özelinde gerekli olmasının sebepleri:

Kritik Altyapı Güvenliği

Enerji üretim, iletim ve dağıtım sistemleri ulusal güvenliğin temel bileşenidir. Yapay zekâ destekli karar sistemleri (örneğin: arıza öngörü algoritmaları, şebeke optimizasyonu) yüksek etkili sonuçlar doğurmaktadır. Bu nedenle bu sistemlerin denetlenebilirliği hayati önem taşımaktadır.

Yüksek Otomasyon

Yapay zekâ destekli enerji yönetim sistemleri, insan denetimini azaltarak otomasyon seviyesini artırmaktadır. Bu durum hem fırsat hem risk yaratmaktadır. ISO 42001, otomasyonun etik ve güvenli sınırlar içinde kalmasını sağlamak için yapılandırılmış bir sistem sunmaktadır.

Mevzuat Uyumluğu

Enerji regülasyon kurumları, yapay zekâ içeren sistemlerin şeffaf, denetlenebilir ve hesap verebilir olmasını şart koşmaktadır. ISO 42001, bu şartların karşılanmasında yasal uyum aracı olarak işlev görmektedir.

Veri Gizliliği ve Farkındalığı

Tüketici verileri üzerinden çalışan tahmin sistemleri, ISO 42001’in veri yönetişimi ilkeleri sayesinde gizlilik ihlallerine karşı daha dirençli hale gelmektedir.

KİMLER KULLANMALI?

ISO/IEC 42001 standardı, yalnızca yapay zekâ sistemlerini geliştiren yazılım ve teknoloji şirketlerini değil; aynı zamanda bu sistemleri kullanan, entegre eden, denetleyen, satın alan veya bunlara karar veren tüm kurum ve kuruluşları kapsamaktadır. Bu yönüyle ISO 42001, enerji sektörünün neredeyse tamamını ilgilendiren bir yönetim sistemi standardıdır. Standart, sadece teknolojiye sahip olmakla değil, onu sorumlu, etik ve güvenilir bir şekilde yönetmekle ilgilenir.

Elektrik Dağıtım Şirketleri

EDAŞ’lar, şehir şebekelerinde kesinti yönetimi, arıza tespiti, bakım planlaması ve yük dengeleme gibi operasyonları yapay zekâ destekli sistemlerle optimize etmeye başlamıştır.

Örneğin;

• YZ destekli arıza öngörü sistemleri, hava durumu verilerini ve geçmiş kesinti kayıtlarını analiz ederek hangi bölgelerde arıza riski yüksek olduğunu tahmin etmektedir.
• Akıllı bakım algoritmaları, trafo merkezlerinin ve enerji hatlarının bakım zamanlarını belirlerken veriye dayalı kararlar üretmektedir.

Bu gibi uygulamaların ISO 42001 standardına uygun biçimde izlenebilir ve şeffaf olması hem yasal uyum hem de operasyonel güvenlik açısından kritik önemdedir.

Enerji Üretim Firmaları

Güneş, rüzgâr, hidroelektrik ve termik santraller gibi üretim tesisleri; üretim tahmini, yakıt optimizasyonu, yük rejimi ayarlamaları gibi alanlarda YZ kullanmaya başlamıştır.

• Örneğin güneş enerjisi santrallerinde, ışınım tahmini yaparak panel verimliliğini artırmaya çalışan yapay zekâ sistemleri geliştirilmektedir.
• Kombine çevrim santrallerinde, YZ destekli yanma optimizasyonu sistemleri, daha düşük emisyonla daha verimli enerji üretimini sağlamaktadır.

Bu tür teknolojilerin hem çevresel etkileri hem de ticari sonuçları olduğundan, ISO 42001 uyumu bu sistemlerin etik, güvenli ve hesap verebilir biçimde işlemesini garanti altına almaktadır.

Enerji Ticaret Platformları

Enerji piyasasında kısa vadeli ve spot ticaret yapan platformlar, YZ’yi fiyat tahminleme, talep öngörüsü ve ticaret stratejileri geliştirme amacıyla kullanmaktadır.

• YZ tabanlı fiyat tahmin algoritmaları, saatlik piyasa fiyatlarını öngörerek daha avantajlı alım/satım kararları alınmasını sağlamaktadır.
• Risk yönetimi modelleri, enerji fiyatlarındaki volatiliteye karşı portföyleri dengelemeye yardımcı olmaktadır.

Bu platformların kullandığı algoritmalar, piyasa aktörleri arasında haksız rekabet yaratmamalı, manipülasyona açık olmamalı ve etik kurallara uygun çalışmalıdır. ISO 42001 bu noktada yönetişim çerçevesi sağlamaktadır.

ISO 42001’E NASIL UYUMLANMALI?

ISO/IEC 42001’e uyum sağlamak, yalnızca bir “sertifika” almak değil, kurumun yapay zekâya yaklaşım biçimini temelden dönüştürmektir. Bu süreç hem teknolojik altyapıyı hem de kurumsal kültürü kapsayan dinamik ve sürekli gelişen bir yönetim sistemi kurma sürecidir. ISO 42001 uyum yolculuğunda aşağıdaki 5 temel aşama bulunmaktadır:

1. Kurumsal Yapay Zekâ Politikasının Belirlenmesi Nedir?

Kuruluşun yapay zekâ sistemlerini hangi amaçlarla kullanacağı, bu sistemlerin kapsamı, benimsenen değerler ve etik ilkeler açık, ölçülebilir ve denetlenebilir biçimde tanımlanmalıdır.

Nasıl Uygulanır?

• Kurum içinde Yapay Zekâ Etik İlkeleri Bildirgesi hazırlanmalıdır.
• Amaçlar tanımlanmalıdır.

Örnek amaç: YZ sistemleri yalnızca operasyonel verimlilik için kullanılacak, müşteri kararlarını otomatikleştirmede kısıtlı rol oynayacak.

• Kullanım kapsamı tanımlanmalıdır.

Örnek kullanım kapsamı: Sadece elektrik şebekesi optimizasyonu ya da talep tahmin sistemleriyle sınırlandırma

Enerji Sektörü Örnek Uygulama:

Bir elektrik dağıtım şirketi, YZ’yi sadece arızaların önceden tahmini amacıyla kullandığını belirtirken; müşteri faturalandırma süreçlerinde tam otomasyon yerine insan gözetimini şart koşabilir.

Risk Tabanlı Değerlendirme Nedir?

YZ sistemlerinden kaynaklanabilecek her türlü riskin (etik, hukuki, teknik, güvenlik, sosyal vb.) analiz edilmesi ve bu risklere uygun kontrol önlemlerinin belirlenmesidir.

Nasıl Uygulanır?

• YZ projeleri için bir Risk Etki Değerlendirme süreci geliştirilmelidir.
• Potansiyel riskler belirlenmelidir.

Örnek: algoritmik önyargı, veri sızıntısı, kararların açıklanamaması, yanlış sınıflandırma vb.

• Her sistem için “yüksek riskli, orta riskli, düşük riskli” değerlendirmeleri yapılmalı ve gereken önlemler alınmalıdır.

Enerji Sektörü Örnek Uygulama:

Bir YZ sistemi şebeke üzerindeki yük tahminlerini yaparken yanlış tahminlerde bulunursa, bu durum ülke çapında enerji kesintilerine neden olabilir. Bu riskin şiddeti ve olasılığı değerlendirilerek çift doğrulama mekanizmaları gibi önlemler tanımlanabilir.

3. Yönetim Sisteminin Kurulması Nedir?

Yapay zekâ sistemlerinin yaşam döngüsü boyunca (planlama, geliştirme, uygulama, bakım, sonlandırma) izlenecek süreçlerin tanımlanması, dokümante edilmesi ve kurumsal olarak sahiplenilmesidir.

Nasıl Uygulanır?

• Her bir YZ projesi için “proje yaşam döngüsü şablonu” oluşturulmalıdır.
• Süreç adımları belirlenmelidir.

Örnek: Veri toplama → Model geliştirme → Test etme → Uygulama → İzleme → Güncelleme

• Sorumluluk matrisi belirlenerek her adımın sahibi netleştirilmelidir.

Örnek: Veri sorumlusu, model sorumlusu, etik uyum sorumlusu.

Enerji Sektörü Örnek Uygulama:

Bir enerji üretim firması, rüzgar türbini arıza öngörü modeli geliştiriyorsa bu modelin geliştirme süreci belgelenmeli, versiyonları izlenmeli ve son kullanıcıya nasıl aktarıldığı net şekilde tanımlanmalıdır.

4. İzleme, Ölçme ve İyileştirme Nedir?

YZ sistemlerinin ne kadar başarılı çalıştığını, tanımlanan hedefleri karşılayıp karşılamadığını ve yeni riskler üretip üretmediğini izleyen ve bu temelde sistemleri iyileştiren bir geri bildirim mekanizmasıdır.

Nasıl Uygulanır?

• Her YZ sistemine özel performans metrikleri tanımlanmalıdır.

Örnek: doğruluk, hatalı karar oranı, işlem süresi, müşteri memnuniyeti, etik şikâyet sayısı vb.

• Bu metrikler izlenmeli ve belirlenen eşikleri aşan durumlarda sistem güncellenmelidir.
• İç denetim döngüsü ile iyileştirme adımları kayıt altına alınmalıdır.

Enerji Sektörü Örnek Uygulama:

Talep tahmin modeli, yaz aylarında hatalı öngörüler veriyorsa, sistemin eğitildiği veri kümesinde sezonsal etkiler eksik olabilir. Bu gözlem, modelin yeniden eğitilmesini ve daha güncel verilerin sisteme entegre edilmesini tetikler.

5. Denetim ve Belgelendirme Nedir?

Kuruluşun ISO 42001’e uyum düzeyinin bağımsız üçüncü taraflarca denetlenmesi ve bu uyumun belgelendirilmesidir.

Nasıl Uygulanır?

• ISO 42001 denetimi için yetkili bir dış denetim kuruluşuna başvurulur.
• Denetim sürecinde politika belgeleri, risk analizleri, sistem tasarım belgeleri, performans metrikleri ve iç denetim raporları incelenir.
• Uyum düzeyi yeterli ise kuruluşa ISO 42001 sertifikası verilir. Bu belge 3 yıl geçerlidir ve yılda en az 1 kez ara denetim yapılır.

Enerji Sektörü Örnek Uygulama:

Bir EDAŞ, dağıtım yönetim sistemine entegre ettiği yapay zekâ tabanlı karar destek sistemi için ISO 42001 sertifikası aldığında, bu durum hem piyasa nezdinde prestij sağlar hem de AB ülkeleriyle yapılacak teknik iş birliklerinde şeffaflık ve güven unsuru oluşturur.

SONUÇ

Yapay zekâ artık enerji sektörünün ayrılmaz bir parçası haline gelmiştir. Bu entegrasyonun sadece teknik değil, aynı zamanda etik ve yönetişim temelli bir yaklaşımla yönetilmesi gerekmektedir. ISO/IEC 42001:2023 standardı, enerji sektöründe yapay zekânın güvenli, şeffaf, hesap verebilir ve etik şekilde kullanımını sağlamak üzere tasarlanmış kapsamlı bir yönetim sistemi sunmaktadır. Türkiye enerji sektörünün dijital dönüşümünde bu standardın yaygınlaşması, sektördeki kurumların sadece teknik değil aynı zamanda kurumsal yetkinliklerini de uluslararası seviyeye çıkarmaları açısından kritik öneme sahiptir.