Hazar’dan Avrupa’ya: Fırsatlar, riskler, olasılıklar

Yakın ve orta vadede yabancı ülkelerin Azerbaycan ekonomisine olan ilgisi doğal gaza yönelik olacaktır. Sadece gaz alımı konusuna değil, gaz taşımacılığına da daha fazla önem verilecek. Azerbaycan, komşusu Türkiye’yle bu yönde adımlar atıyor ve giderek artan rekabet ortamında kaybedenler arasında değil, kazananlar arasında yer almak için bölgede ve küresel pazarda olup bitenleri özel bir dikkatle izliyor.

Bu bakımdan Hazar Denizi çevresinde olup bitenlere karşı daha duyarlı olmamız gerekiyor. Çünkü Hazar ülkelerinin tamamı petrol ve gaz açısından zengin ve bunun ticaretini yapıyor. Bu nedenle Hazar Denizi’nin diğer tarafında olup bitenlere bakmak da önemli.

Rusya, Orta Asya ülkelerinin gaz piyasalarını güçlendirme politikasında bir sonraki adımı attı. 27 Mart’ta Gazprom şirketinin temsilcileri Kırgızistan’ın başkenti Bişkek’te Kırgız hükümetle bu yıl için 500 milyon metreküp gaz satışı konusunda görüşmelerde bulundu. Kırgız Enerji Bakanlığı da ülkenin gelecekteki gaz arzını daha da iyileştirmek için bu hacimleri birkaç kez artırmanın mümkün olduğunu vurguladı.

TÜRKMENİSTAN’DAN AKIŞ İSTİKRARLI OLMADI

Özbekistan, Ekim 2023’ten itibaren Rus gazı ithalatçısı haline gelmiş ve 4. çeyrekte Gazprom’dan 1,28 milyar metreküp doğal gaz satın almıştı. Rusya, bu şekilde gazını Kazakistan’dan Özbekistan’a taşıyordu. Nakliyeden QazaqGaz şirketi sorumlu. QazaqGaz, 2024 yılı için 3,8 milyar metreküp Rus gazının Özbekistan’a taşınmasına ilişkin sipariş aldığını açıkladı. Rus gazının Özbekistan pazarındaki satış hacmi birkaç yıl içinde kat kat artabilir. Nitekim Özbek tarafı, 2026’dan itibaren gaz talebini karşılamak için Rusya’dan 11 milyar metreküp gaz ithalatı için pazarlık yapıyor. Peki, Özbekistan neden Rusya’dan gaz ithalatını bu kadar artırıyor? Yani komşusu Türkmenistan’dan almak istemiyor mu?

Bunun birkaç nedeni var. Özbekistan ilk olarak aralık 2022’de kış aylarında Türkmenistan’dan 1,5 milyar metreküp gaz almak üzere kısa vadeli bir sözleşme imzaladı. Söz konusu sözleşme UzGasTrade şirketi ve TürkmenGaz şirketi arasında imzalandı. Özbek hükümeti önümüzdeki yıllar için uzun vadeli bir sözleşme imzalamayı düşünüyordu. Ancak TürkmenGaz istikrarlı gaz sağlayamadı ve ocak 2023’te gaz taşımacılığında çeşitli kesintiler yaşandı. Bir de TürkmenGaz’ın işlettiği sahalardan çıkardığı gazın hacmini artıramamasından ötürü Türkmenistan’da talep arttığında ihracatta zorluk çekileceği düşüncesi vardı.

İkinci konu ise Türkmenistan’ın komşu ülkelere gazı ucuza satmaya sıcak bakmamasıydı. Türkmenistan ana gaz sahaları Devletabad ve Galkiniş’ten Çin’e 1000 metreküp gazı 260-270 dolara satıyor, Özbekistan da indirim istiyor. Bu indirimleri Rusya yaptı. Rusya’da çıkan Kommersant gazetesine göre Gazprom, Özbekistan’a 160 dolardan gaz satma kararı aldı, bunun üzerine Taşkent, Moskova’yla uzun vadeli gaz ticaretine yöneldi.

Gazprom Başkanı Aleksey Miller, geçen yılın kasım ayında Rusya’nın Orta Asya pazarlarında uzun vadeli (15 yıllık) gaz ticaretiyle ilgilendiğini ve bu gibi ülkelere gaz tedarik etmeye yönelik karmaşık planları uygulamaya niyetli olduğunu belirtmişti. Kazakistan, Özbekistan ve Kırgızistan gibi.

KAZAKİSTAN KENDİSİNE GAZ SAĞLAYAMIYOR

Peki nedir bu planlar? Geçtiğimiz yıl Rusya, Kazakistan pazarında 6 milyar metreküpten fazla gaz sattı. Kazakistan bir petrol ve doğal gaz ülkesi olmasına rağmen kendine doğal gaz sağlayamıyor. Bu kapsamda Rusya, Orta Asya bölgesindeki gaz satışını 2030 yılına kadar yıllık 20 milyar metreküpe çıkarmayı planlıyor.

Rusya ayrıca Kazakistan ve Özbekistan’a da cazip tekliflerde bulundu. Bu iki ülkenin her birinin Çin’le yılda 10 milyar metreküp gaz ihraç etme anlaşması var. Geçen yıl Kazakistan Çin’e yalnızca 5,8 milyar metreküp gaz ihraç ederken, Özbekistan gaz ihracatını açıklamadı. Çin istatistiklerine göre ise Özbekistan’dan alınan gaz miktarları %47 azaldı.

Kazakistan ve Özbekistan’ın Çin’e ihracatı 2025 yılına kadar tamamen durabilir. Rusya bu iki ülkeye doğal gaz sağlamayı, Özbekistan ve Kazakistan’ın Çin’e olan yükümlülüklerini de kendi doğal gazıyla ödemeyi teklif ediyor. Bunun için Gazprom bu ülkelerin gaz altyapısının modernizasyonu için fon tahsis etmeyi taahhüt ediyor.

KAYBEDİLEN BATI PAZARI ORTA ASYA’DA TELAFİ EDİLİYOR

Sonuç olarak ne olabilir? Rusya, Orta Asya’da 20 milyar metreküpe kadar gaz satma imkanına sahip olabilir, ayrıca Orta Asya üzerinden mevcut boru hatlarıyla Çin’e 20 milyar metreküp gaz daha satabilir. Yani Rusya bu sayede 2022’den bu yana kaybettiği Avrupa gaz pazarının bir kısmını yerine koyma fırsatına sahip olacak.

Görünüşe göre Rusya’nın Orta Asya gaz pazarındaki aktifliği Türkmenistan’ın siyasi liderliğini endişelendirmeye başladı. Zira 2009 yılında Çin’e gaz ihraç etmeye başlayan Türkmenistan, 2015 yılında bu miktarları yıllık 55 milyara çıkarmayı planlamıştı. Ancak geçen yıl Çin, Türkmenistan’dan yalnızca 40 milyar metreküp gaz ithal etti. Dünyanın 4’üncü gaz rezervine sahip olan Türkmenistan’ın, Rusya’nın faaliyeti sonrasında bu hacimlerin Doğu yönündeki artışını sorunlu bulduğu görülüyor. Dolayısıyla bu yıl, Türkmen liderliğinin alternatif yollardan gaz ihracatına ilişkin çeşitli açıklamalarını duymakla kalmadık, aynı zamanda bu yönde atılan adımları da gördük.
Bu tür vakalar mart ayında daha sık yaşandı. Türkmenistan Cumhurbaşkanı Serdar Berdimuhamedov, 27 Mart’ta Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (EİT) Genel Sekreteri Khusrav Noziri ile yaptığı toplantıda ülkesinin büyük gaz rezervlerine sahip olduğunu ve arzı önemli ölçüde çeşitlendirmeye hazır olduklarını söyledi.

GAZIN AZERBAYCAN ÜZERİNDEN TAŞINMASI MÜMKÜN

Bundan önce Türkmenistan, Antalya’da Türk tarafıyla gaz alım satımını da üst düzeyde görüşmüştü. BOTAŞ ve TürkmenGaz arasında Türkmen gazının alım satımına ilişkin mutabakat anlaşması da imzalanmıştı. Bunun ardından Enerji Bakanı Alparslan Bayraktar gazetecilere, Türkmen gazının Türkiye pazarına ulaştırılması için 3 olası seçeneğin tartışıldığını duyurmuştu. Bu seçeneklerden ikisi Türkmen gazının Azerbaycan üzerinden taşınmasını içeriyordu.

Bu seçenekler nelerdir? Birincisi, İran üzerinden Türkmenistan’dan büyük miktarlarda gaz alımını içeriyor. Pratik açıdan bakıldığında bunu uygulamak mümkündür. Çünkü Türkmenistan ile İran arasında iki ana gaz boru hattı mevcut olup, İran’a yılda 16 milyar metreküp gaz ulaştırılabilmektedir. İran ile Türkiye arasında gaz altyapısı mevcut olup yıllık salınım kapasitesi 14 milyar metreküptür. Ancak İran, mevcut anlaşma kapsamında Türkiye’ye yılda yaklaşık 9 milyar metreküp gaz satıyor. Yani takas anlaşması çerçevesinde 5 milyar metreküp Türkmen gazının İran üzerinden taşınması da bir ihtimal.

Meseleleri karmaşıklaştıran ne? Ankara’nın resmi hedefi, Ekim 2022’den bu yana gündemde olan Türkiye’de bir gaz üssü (merkez) oluşturulmasını ve çeşitli kaynaklardan gazın Avrupa pazarlarında satılmasını sağlamaktır. Avrupa Birliği (AB) İran’ın enerji sektörüne yönelik yaptırımlara katıldığı için İran üzerinden taşınamayan gazı -Rusya’nınki dahil- Ankara üzerinden istiyor.
İkinci seçenek ise Türkmen gazının İran üzerinden Azerbaycan’a, oradan da Azerbaycan’ın mevcut boru hatları (Bakü-Tiflis-Erzurum ve Güney Kafkasya Boru Hattı) üzerinden Türkiye’ye taşınmasıdır. Bu durumda taşınan Türkmen gazı daha az olacaktır çünkü İran ve Azerbaycan arasındaki mevcut gaz altyapısı yılda sadece 2 milyar metreküp gazın taşınmasını sağlayabilmektedir. Ancak yaptırımlar nedeniyle bu seçeneğin uygulanması zordur.

Üçüncü seçenek ise Trans-Hazar su altı gaz boru hattının inşasını ve Türkmen gazının Hazar Denizi’nin bu yakasına taşınmasını öngörüyor. Hem ABD hem de AB bu seçeneği destekliyor. Ancak Batılı şirketlerin hiçbiri bu boru hattının inşası için para harcamak istemiyor. Neden? Daha önce Hazar Denizi’nin hukuki statüsü belirlenmediği için bu boru hattına destek verilmiyordu. Evet, bunu ağustos 2018’de çözdüler. Hazar’a kıyısı olan tüm ülkelerin devlet başkanları yeni Hazar Hukuk Sözleşmesi’ni onaylıyor (İran parlamentosu bu belgeyi henüz onaylamayan tek Hazar kıyısı ülkesidir) ve bu belgede su altı ana boru hatları inşa etme olasılığından bahsediliyor. Sadece her ülkenin nihai çevresel etki belgesini onaylaması gerekiyor ki bu, şu anda bir sorun).

TRANS-HAZAR’IN SABOTE EDİLMEYECEĞİNİN GARANTİSİ VAR MI?

Batılı şirketler neden Trans-Hazar Doğal Gaz Boru Hattı’nı inşa etmek istemiyor? Rusya-Ukrayna savaşının Rusya ile Batı arasındaki siyasi çatışmanın bir parçası olduğu herkes için açık. Moskova, Yeni Dünya Düzeni sorununu ABD ile çözmek istiyor. Önümüzdeki yıllarda da çözüm bulmak hala çok zor bir konu. Ayrıca Baltık Denizi’ndeki 3 Rus doğal gaz boru hattının belirsiz koşullar altında sabote edilmeyeceğinin ardından Trans-Hazar Doğal Gaz Boru Hattı’nın da sabote edilmeyeceğinin bir garantisi yok. Yani bu projenin risk düzeyi çok daha yüksek. Bu nedenle ne bankalar ne de şirketler bununla ilgilenmiyor. Ama Batı’dan Azerbaycan ve Türkmenistan’ın bu boru hattını kendilerinin inşa edebileceği yönünde çağrılar var. Buradan, gazın kendi piyasalarına akması ve enerji güvenliğine hizmet etmesi gerekse de, Batı’nın mücbir sebep hallerinde bu iki Türk devletinin zararını karşılayamayacağı anlaşılmaktadır.

Sonuçta tüm bunlardan şu sonucu çıkarmak mümkündür: Türkmen gazının 5 milyar metreküpe kadar hacimlerde Türkiye pazarına ulaştırılması ve bu pazarda satılması mümkündür ve bunun bir kısmının İran üzerinden, diğer kısmının da Azerbaycan üzerinden yapılacağı düşünülebilir.