Karbonsuzlaşmanın Dijital Anahtarı: Yeşil Yapay Zeka

Akademisyen Dr. Ezgi Avcı

Karbonsuzlaşma hedeflerine ulaşmak için yenilikçi teknolojilere ihtiyaç duyulmakta ve bu noktada yapay zeka önemli bir araç olarak öne çıkmaktadır. Yapay zeka, enerji üretiminden tüketimine, karbon piyasalarından çevresel analizlere kadar geniş bir yelpazede çözümler sunarak, yeşil dönüşümü hızlandırmaktadır. Bu makalede, yeşil dönüşüm sürecinde yapay zekanın oynadığı stratejik rol ele alınmakta, karbonsuzlaşmayı destekleyen AI teknolojileri incelenmekte ve karbon piyasalarındaki yapay zeka uygulamaları detaylandırılmaktadır.

YEŞİL DÖNÜŞÜMDE KULLANILAN ANA TERMİNOLOJİ VE ARALARINDAKİ FARKLAR

Dekarbonizasyon ve karbonsuzlaşma terimleri genellikle birbirinin yerine kullanılsa da, anlamları ve kapsamları farklıdır:

• Dekarbonizasyon: Karbon emisyonlarını azaltmaya yönelik süreçleri ve teknolojileri kapsayan teknik bir kavramdır. Bir ülkenin, şirketin veya sektörün karbon emisyonlarını kademeli olarak azaltma stratejilerini içerir. Buradaki amaç; fosil yakıt kullanımını azaltarak daha düşük karbonlu enerji kaynaklarına geçiş yapmaktır.

• Karbonsuzlaşma: Net sıfır karbon emisyonuna ulaşma hedefini tanımlar. Tüm sektörlerin, enerji sistemlerinin ve ülkelerin karbon salınımını sıfıra indirmesi veya tamamen telafi etmesi gerektiğini ifade eder. Buradaki amaç; atmosfere ek karbon salınımının olmamasıdır.

Karbonsuzlaşmayı destekleme odaklı yapay zeka teknolojileri için de birkaç farklı terim kullanılmaktadır:

• Sustainable AI: AI’nin çevreye olan etkisini minimize etmeyi amaçlayan genel bir terimdir. Karbonsuzlaşma, su tüketimi, geri dönüştürülebilir donanımlar gibi geniş bir perspektifi kapsar.

• Carbon-Aware AI: Elektrik şebekesindeki karbon yoğunluğunu gerçek zamanlı olarak takip edip, AI işlemlerini daha az karbon salınımı olan zaman dilimlerine kaydıran AI sistemleri için kullanılır.

• Climate AI: Doğrudan iklim değişikliğiyle mücadele eden AI sistemleri için kullanılan bir terimdir. Enerji verimliliği, yenilenebilir enerji tahminleri, karbon yakalama teknolojileri gibi alanları kapsar.

Uygulamada ve literatürde; Yeşil Yapay Zeka (Green AI), karbonsuzlaşma stratejileriyle uyumlu algoritmaların geliştirilmesi, enerji optimizasyonu ve sürdürülebilir yapay zeka sistemleri üzerine yoğunlaşan ve diğerlerini kapsayan genel bir terim olarak kullanılmaktadır.

KARBONSUZLAŞMADA YAPAY ZEKA’NIN STRATEJİK ROLÜ

Enerji sektörünün karbonsuzlaşmasında yapay zekanın en kritik uygulama alanları şunlardır:

A) Karbon Yoğunluk Analizi ve Tahmininde Yapay Zekanın Rolü

Karbon yoğunluk analizi ve tahmini odaklı AI platformları:

• Microsoft AI for Carbon Intensity Forecasting: Elektrik üretiminin karbon yoğunluğunu gerçek zamanlı olarak tahmin etmektedir. Enerji üreticileri, düşük karbon yoğunluklu zaman dilimlerinde üretimi artırarak toplam emisyonlarını azaltmaktadır.

• National Grid ESO – Carbon Intensity API: Yapay zeka algoritmaları kullanarak İngiltere’deki her bölge için 96+ saat öncesinden karbon yoğunluğu ve üretim karışımını tahmin etmektedir. Bu OpenAPI, tüketicilerin ve akıllı cihazların enerji tüketimini programlamasına ve CO₂ emisyonlarını en aza indirmesine olanak tanımaktadır.

• Schneider Electric & AIDash – Uydu Entegre AI Destekli Şebeke Yönetim Platformu: Elektrik üretiminin en düşük karbon yoğunluğuna sahip kaynaklardan sağlanmasını önceliklendirmektedir. Karbon yoğun üretim bölgelerine dinamik fiyatlandırma ve tüketim tahminleme modelleri sunmaktadır.

B) Karbon Piyasalarında Yapay Zeka’nın Rolü

Karbon Piyasaları: Karbon piyasaları, karbon emisyonlarının azaltılmasını teşvik eden ekonomik sistemlerdir ve genel olarak iki ana kategoriye ayrılır:

1. Zorunlu Karbon Piyasaları: Bu piyasalar devletler veya uluslararası kuruluşlar tarafından düzenlenir ve büyük şirketlerin veya endüstriyel sektörlerin karbon emisyonlarını belirlenen sınırlar içinde tutmalarını zorunlu kılar.

2. Gönüllü Karbon Piyasaları: Bu piyasalar, şirketlerin, bireylerin veya kuruluşların kendi sürdürülebilirlik hedefleri doğrultusunda karbon emisyonlarını telafi etmek için karbon kredisi satın aldığı piyasaları kapsar. Nasıl Çalışır? Şirketler veya bireyler, yenilenebilir enerji, orman koruma veya karbon yakalama gibi projelere yatırım yaparak karbon kredisi satın alır. Bu piyasalar zorunlu değildir, ancak şirketlerin sürdürülebilirlik hedeflerine ulaşmalarına yardımcı olur.

• Karbon Kredisi Sertifikasyon Sistemleri: Gold Standard: WWF destekli yüksek kaliteli karbon kredisi projeleri; Verra: Dünyanın en büyük gönüllü karbon kredisi sistemi; American Carbon Registry: ABD’de en yaygın kullanılan sistemlerden biridir.

KARBON PİYASALARI ODAKLI AI PLATFORMLARI

• Karbon Fiyatlandırma ve Tahminleme

Karbon piyasalarında fiyat dalgalanmaları çok yüksektir. Yapay zeka ile geçmiş veriler analiz edilerek fiyat trendlerini öngörülmektedir. Bu platformlar, regülasyon değişiklikleri ve küresel emisyon verilerini işleyerek karbon kredilerinin gelecekteki değerini tahmin eder. Bu alanda faaliyet gösteren şirketler:

– DeepMind AI: Enerji piyasalarında karbon yoğunluğu tahminleri yaparak fiyat tahmin doğruluğunu artırmaktadır.

– CarbonChain AI: Karbon emisyonlarının gerçek zamanlı takibini yaparak piyasa fiyatlandırmalarını optimize etmektedir.

• Karbon Kredisi Sertifikasyon ve Doğrulama

Bu platformlar karbon kredisi projelerinin doğruluğunu teyit ederek sahtekarlığı önlemektedir. Geleneksel yöntemlerle karbon kredisi doğrulama süreçleri aylar sürebilir. Bu platformlar ile, uydu görüntüleri ve büyük veri analizi kullanılarak bu süreç çok kısa süre içerisinde tamamlanmaktadır. Doğal karbon yutakları (ormanlar, toprak, deniz yosunları) gibi projelerde karbon emisyon azaltımı otomatik olarak hesaplanabilmektedir. Bu alanda faaliyet gösteren şirketler:

– Sylvera AI: Uydu görüntüleri ve yapay zeka algoritmaları kullanarak karbon kredisi projelerinin etkinliğini değerlendirmektedir.

– Verra ve Gold Standard: AI tabanlı sistemlerle karbon kredisi projelerinin güvenilirliğini artırmaktadır.

• Karbon Ayak İzi Hesaplama ve Şirket Performansı Analizi

Bu platformlar; şirketlerin karbon ayak izini hesaplayarak düşük karbon stratejileri geliştirmesini sağlar. Büyük şirketlerin tedarik zincirlerindeki emisyonları analiz eder ve hangi noktada karbon salınımının yoğun olduğunu tespit eder. AI tabanlı karbon muhasebe sistemleri, şirketlerin ESG puanlarını optimize etmelerini sağlar. Bu alanda faaliyet gösteren şirketler:

– Microsoft AI for Sustainability: Şirketlerin karbon emisyonlarını izleyerek sürdürülebilirlik hedeflerine ulaşmalarını sağlamaktadır.

– IBM Environmental Intelligence Suite: Şirketlerin tedarik zincirlerinde karbon salınımını azaltmalarına yönelik çözümler sunmaktadır.

• Karbon Piyasalarında Blockchain ve AI Entegrasyonu

Bu platformlar da; yapay zeka, karbon kredisi ticaretini daha şeffaf hale getirmek için blockchain teknolojisi ile entegre edilmiştir. Blockchain tabanlı karbon ticaret platformları, AI’nin karbon kredisi doğrulama ve fiyat tahminleme özelliklerini kullanarak dolandırıcılığı önler. Akıllı sözleşmeler ile karbon kredileri, AI destekli algoritmalar kullanılarak gerçek zamanlı olarak ticarileştirilmektedir. Bu alanda faaliyet gösteren şirketler:

– Toucan Protocol ve KlimaDAO: Blockchain ve AI tabanlı karbon ticaret platformları geliştirerek karbon kredilerinin izlenebilirliğini arttırmaktadır.

– IBM Blockchain for Carbon Markets: AI entegre karbon ticaret ağı sağlamaktadır.

• Yeşil Yatırımlar ve AI Destekli Karbon Finansmanı

Bankalar ve fon yöneticileri, AI destekli algoritmalar sayesinde düşük karbonlu yatırımları daha güvenilir hale getirmektedir. Karbon piyasalarında “yeşil tahviller” ve “sürdürülebilirlik fonları”, AI destekli analizlerle daha şeffaf hale gelmiştir.

Bu alanda faaliyet gösteren şirketler:

– AI-powered ESG investing tools: yatırımcıların karbon nötr şirketlere yatırım yapmasını sağlayan AI tabanlı analiz platformlarıdır.

– BlackRock ve JPMorgan: AI destekli sürdürülebilir finans araçlarını kullanarak yeşil yatırımları yönlendirmektedir.

GÖNÜLLÜ KARBON KREDİLERİNİN İLK BORSA TABANLI TİCARETİ: EPİAŞ

Ülkemizde ise; EPİAŞ ile Verra arasında imzalanan mutabakat çerçevesinde, Verra tarafından onaylanmış karbon kredileri artık EPİAŞ platformunda alınıp satılabilecektir. Bu karbon kredileri, doğrulanmış sera gazı emisyonu azaltımlarını temsil etmekte olup, borsa aracılığıyla gerçekleşecek ticaret sayesinde hem alıcılar hem de satıcılar için organize, şeffaf ve verimli bir piyasa ortamı sağlanacaktır. Böylelikle, dünya genelinde gönüllü karbon kredilerinin ilk borsa tabanlı ticareti EPİAŞ bünyesinde gerçekleştirilecektir. Bu sistem, karbon kredisi düzenleyen kurumların kayıt sistemleriyle entegre çalışan, ticarete konu kredilerin varlığını doğrulayan ve güvenli bir ticaret ortamı sunan merkezi bir karşı taraf hizmeti niteliğinde olacaktır.

Verra onaylı karbon kredilerinin EPİAŞ platformunda alınıp satılmaya başlanması, bu piyasaya AI destekli sistemlerin entegre edilmesi için önemli bir fırsat sunacaktır. Bu entegrasyonlar, EPİAŞ platformunun karbon ticareti alanında küresel bir referans noktası haline gelmesine katkı sağlayarak Türkiye’nin sürdürülebilir finans ve karbon piyasalarındaki rolünü güçlendirecektir.

SONUÇ

Yapay zeka, yeşil dönüşüm ve karbonsuzlaşma hedeflerine ulaşmada kritik bir rol oynamaktadır. AI destekli enerji yönetim sistemleri, karbon yoğunluk analizleri ve sürdürülebilirlik odaklı tahminleme modelleri sayesinde, fosil yakıt bağımlılığı azaltılmakta ve çevresel etkiler minimize edilmektedir. Ayrıca, yapay zekanın karbon piyasalarına entegrasyonu, karbon fiyatlandırma ve doğrulama süreçlerini daha şeffaf, hızlı ve güvenilir hale getirmektedir. Gelecekte, AI ve büyük veri analitiği ile desteklenen karbon yönetim sistemlerinin daha yaygın bir şekilde benimsenmesi beklenmektedir. Bu doğrultuda; yapay zeka, sadece karbonsuzlaşmayı destekleyen bir araç olmakla kalmayıp, aynı zamanda küresel iklim hedeflerine ulaşmada stratejik bir inovasyon motoru olarak konumlanmaktadır.